W reakcji na przeżywane przez nas trudne emocje sięgamy zazwyczaj po różne używki lub określone zachowania, aby poprawić sobie humor i oderwać się od nieprzyjemnych myśli. Kawa, alkohol, hazard, zakupy mogą być odpowiedzią na samotność, poczucie życiowej pustki (brak celów), czy niskie poczucie własnej wartości. Mogą też towarzyszyć nam w sytuacji zabiegania o akceptację w określonej grupie rówieśniczej lub zawodowej. Uzależnienie zawsze rozpoczyna się od poszukiwania przyjemności. Niestety granica między relaksem, a przymusem często jest płynna i dlatego tak często umyka naszej uwadze. Czy zatem możemy przewidzieć, jaką mamy podatność na uzależnienie? Niestety, tego nikt z nas nie jest w stanie przewidzieć. Jednak sięganie po różne używki lub nagminne powielanie pewnych zachowań z całą pewnością zwiększa prawdopodobieństwo uzależnienia się.
Nawyk – nałóg – uzależnienie
Świat w którym dzisiaj żyjemy, jak nigdy wcześniej sprzyja uzależnieniom. Aby jednak uzależnienie mogło się rozwinąć musimy najpierw zbudować szkodliwy nawyk, następnie popracować przy współudziale różnych czynników nad przekształceniem go w nałóg, a w najgorszym scenariuszu w uzależnienie. W dostępnych źródłach z zakresu psychologii terminy nałogu i uzależnienia traktowane są przeważnie jako synonimy. “Natomiast, jak twierdzi specjalista terapii uzależnień A. Garbowska, najpierw jest nałóg, a z czasem rodzi się uzależnienie. Nie da się ukryć, że nałóg powstaje na skutek uzależniających zachowań, co niekoniecznie oznacza, że od razu jest on poważnym uzależnieniem. (..) Coraz częściej o nałogu mówi się w kontekście złego nawyku, który pojawia się z powodów psychologicznych. Aspekt psychologiczno – emocjonalny jest tutaj dominujący. Uzależnienie to już fizjologiczna zależność od substancji czy danego zachowania i konsekwencja samego nałogu (jeżeli nie został opanowany)”.(*) Zależności między nawykiem, nałogiem a uzależnieniem wskazane przez A. Garbowską wyjaśnia przykład pani Ewy.
Pani Ewa codziennie do obiadu wypija lampkę wina, co pomaga jej odprężyć się po ciężkim dniu spędzonym w pracy. Nawyk powtarzany jest codziennie, więc mamy do czynienia z nałogiem. Dopóki kobieta jest w stanie kontrolować swoje zachowanie i trunek nie stanowi centrum jej życia, to raczej nie ma powodów do niepokoju. Jeżeli jednak nasza bohaterka pomimo zaplanowanej jednej lampki, nie potrafiłaby się powstrzymać przed sięgnięciem po drugą, a nawet trzecią, to takie zachowanie informuje nas o zaburzeniu zdolności kontroli picia, czyli o uzależnieniu się od wina. Osoba zmagająca się z uzależnieniem nie potrafi samodzielnie zrezygnować z destrukcyjnych zachowań i dlatego wymaga specjalistycznej pomocy.
Utrata samokontroli
Samokontrola powstrzymuje nas od wybuchów złości, złośliwych komentarzy i innych gwałtownych reakcji, a także ułatwia odmówienie sobie czegoś, na co w danej chwili mamy ochotę. Umiejętność samokontroli pozwala odczuwać satysfakcję z tego, że przedkładamy nasze przyszłe zdrowie nad chwilową przyjemność.
Katarzyna Radwańska, dr hab., neurobiolog w rozmowie z Karoliną Głowacką mówiła na przykładzie uzależnienia od alkoholu. “W naszym mózgu za pierwotną reakcję – fakt, czy uznamy coś za przyjemne czy nie, odpowiada ciało migdałowate. Natomiast kora przedczołowa jest odpowiedzialna m.in. za coś, co można by kolokwialnie nazwać samokontrolą. U osób uzależnionych właściwości elektryczne komórek w korze przedczołowej zmieniają się i prawdopodobnie to jest podłożem utraty kontroli nad własnym zachowaniem. Być może dlatego osoby, które są bardziej impulsywne i z trudem kontrolują swoje zachowanie, mają większą skłonność do uzależnienia. (…) Uzależnienie jest chorobą (…), a jej konsekwencją jest utrata samokontroli ” (**)
Definicja uzależnienia
Destrukcyjne nawyki mogą mieć dla nas niewyobrażalne konsekwencje i jeżeli nie poskromimy ich w odpowiednim momencie. Nawet nie spostrzeżemy się, kiedy wkroczymy na niebezpieczną drogę uzależnienia. A uzależnienie to już postępujący proces chorobowy, który charakteryzuje się przymusową chęcią sięgania po substancję psychoaktywną lub przymusową chęcią wykonywania pewnej określonej czynności. Przybierające na sile uzależnienie stopniowo upośledza reakcje emocjonalne i funkcje umysłowe. Kształtuje trwałe schematy zachowań, zakłóca system kontroli człowieka oraz dewastuje system wartości.
Przyczyny uzależnienia
Popadanie w uzależnienie nie ma prostych uwarunkowań ani jednego rodzaju scenariusza. Mówi się o dużym wpływie czynników:
- genetycznych (predyspozycje genetyczne, badania dowodzą, że dzieci osób przejawiających skłonności do uzależnień, częściej ulegają nałogom w dorosłym życiu),
- psychologicznych (zaburzenia lękowe, nastroju, osobowości, sposób reagowania na stres, stopień autonomii, dojrzałości emocjonalnej, poczucie własnej wartości, osobowość),
- biologicznych (ogólny stan zdrowia, stopień dojrzałości organizmu, reakcje organizmu na różnego rodzaju substancje),
- środowiskowych (wychowanie w rodzinie dysfunkcyjnej, niewłaściwy model picia w rodzinie, wpływ rówieśników, współpracowników, chęć przynależności do jakiejś grupy, chęć dorównania szybkiemu tempu życia),
- społecznych (postawy społeczne wobec picia alkoholu, obyczajowość, wadliwy proces resocjalizacji).
Jak widzimy, na proces powstawania uzależnienia wpływają nie tylko nasze wrodzone predyspozycje oraz stan zdrowia. Również środowisko w którym się wychowujemy, kształcimy i pracujemy.
W drugiej części artykułu skupimy się na mechanizmie uzależnienia, jego rodzajach i sposobach leczenia. Zapraszamy.
(*) N. Klonowska, Nałóg a uzależnienie – psychologia je rozróżnia, drmax.pl
(**) Karolina Głowacka, Uzależnienie to nie słabość charakteru, miesiecznik.znak.com.pl
Zapraszamy również do zapoznania się z naszymi innymi artykułami, oto kilka z nich:
Uzależnienia behawioralne
Mechanizmy uzależnienia