Mechanizmy obronne to pojęcie, które zostało wprowadzone do psychologii przez twórcę psychoanalizy, neurologa Zygmunta Freuda. Są one – mechanizmami, których celem jest ochrona psychiki. Jego następcy rozwinęli tę koncepcję, szczególnie córka Zygmunta – Anna Freud. Zgodnie z psychoanalitycznym (psychodynamicznym) punktem widzenia, psychologiczne mechanizmy obronne pozwalają zmniejszyć nasilenie „negatywnych” emocji bez zmieniania sytuacji, która je wywołuje, często poprzez nieznaczne zniekształcenie odbioru sytuacji. Choć dzięki temu pomagają radzić sobie ze stresem, rodzą też ryzyko: redukcja napięcia może być na tyle atrakcyjna, że stosowanie mechanizmów obronnych może się utrwalać i wchodzić w nawyk.
Przed czym konkretnie mają nas bronić te mechanizmy? Głównie przed lękiem oraz napięciem psychicznym. To zwykle nieświadome sposoby unikania i redukowania potencjalnie zagrażających nam uczuć jak strach czy lęk. Mechanizmy obronne pojawiają się zwykle nieświadomie, zniekształcają one w pewien sposób rzeczywistość, tak by nie stanowiła ona w żaden sposób zagrożenia. W życiu spotykają nas różnego rodzaju sytuacje, czasem sam organizm instynktownie reaguje, zwłaszcza gdy pewne myśli i uczucia mogą okazać się zbyt trudne dla świadomego umysłu, właśnie wtedy mówimy o wystąpieniu mechanizmu obronnego. Z jednej strony są one niezbędne dla utrzymania równowagi psychicznej, a z drugiej – gdy są stosowanie w sposób nadmierny i nieadekwatny – mogą być źródłem problemów psychicznych. Mogą też rodzić cierpienie, jeśli są dla danej osoby podstawowym sposobem radzenia sobie z problemami. Jeśli dziecko nadmiernie polega na mechanizmach obronnych, może to skutkować izolowaniem się od innych oraz zniekształconym postrzeganiem otoczenia. Może też powodować tłumienie umiejętności angażowania się w nowe doświadczenia i uczenia się z nich. Aby móc lepiej zrozumieć, na czym polegają mechanizmy obronne, warto zapoznać się z ich podstawowymi typami:
Wyparcie jest pierwszym opisanym w literaturze mechanizmem obronnym i jednocześnie mechanizmem, na którym Zygmunt Freud zbudował całą koncepcję psychoanalizy.
Wyparcie to mechanizm, za pomocą którego psychika w nagły, niekontrolowany sposób może usunąć ze świadomości i z pamięci myśl, wyobrażenie lub wspomnienie, które normalnie mogłoby wywołać w nas ogromne napięcie psychiczne. Przykładem może być sytuacja, w której doświadczamy bolesnego upokorzenia, a następnie natychmiast o nim zapominamy, ponieważ wiąże się ono z ogromnym napięciem i lękiem.
Inny przykład to sytuacja, gdy zapominamy o ważnej wizycie u lekarza, ponieważ spodziewamy się diagnozy poważnej choroby. Wyparcie służy więc ochronie organizmu przed zbyt dużą dawką napięcia psychicznego i pozwala w pewnym sensie „zmieść je pod dywan”. Dzięki wyparciu wyzbywamy się konieczności przeżywania bolesnych uczuć.
W zaprzeczaniu nieprzyjemne fakty są ignorowane, realistyczna interpretacja tego co się dzieje zostaje zastąpiona łagodniejszą, choć nietrafną. Zaprzeczanie może dotyczyć zarówno uczuć jak i faktów. W przypadku dzieci pewien stopień zaprzeczania jest normalnym zjawiskiem. Na przykład jeśli dziecko dowiaduje się, że rodzice się rozwodzą, może zaprzeczać temu faktowi lub zaprzeczać martwieniu się taką sytuacją. Zaprzeczanie bywa pomocne w przypadku sytuacji zagrażających życiu czy w innych ekstremalnych okolicznościach. Mechanizm ten pozwala na stopniowe oswajanie się z trudną sytuacją. Jednak po pewnym czasie potrzebne jest uznanie obecności bolesnych uczuć, aby uniknąć pojawienia się dalszych problemów natury psychologicznej czy emocjonalnej.
Przemieszczenie jest bardzo często stosowanym mechanizmem ochronnym organizmu. Przemieszczeniu ulegają negatywne emocje. Przykładem może być ciężki i stresujący dzień w pracy. Negatywne uczucia, złość i agresja mogą wręcz rozsadzać człowieka od środka. Wiele osób nie może sobie pozwolić na wyładowanie nerwów w bezpieczny sposób, na przykład udając się na siłownię zaraz po pracy. Udając się do domu, osobę taką można przyrównać do bardzo mocno napompowanego balona. Wystarczy drgnięcie, a pęknie. W ten sposób negatywne emocje i złość osoba taka przelewa na najbliższych członków rodziny. Mechanizm ten nie jest pozytywny, może wręcz wpłynąć na znaczne pogorszenie kontaktów w rodzinie i z najbliższym otoczeniem. Sfrustrowany człowiek może przenosić swoje emocje również na zwierzęta. Przemieszczenie zwykle kierowane jest w stronę osób, które podświadomie są mniejszym zagrożeniem, niż na przykład szef.
Tłumienie jest mechanizmem obronnym powiązanym z poprzednimi. W tym przypadku nieprzyjemne („niepożądane”) uczucia są świadomie tłumione na skutej dobrowolnej decyzji by o nich nie myśleć. Tym samym tłumienie różni się od poprzednich mechanizmów, ponieważ przykre uczucia są wciąż dostępne, jednak z wyboru ignorowane. Innymi słowy tłumienie to świadoma decyzja by zamienić nieprzyjemne myśli na przyjemniejsze. Tłumienie uważa się za jeden ze zdrowszych i bardziej dojrzałych mechanizmów obronnych.
W projekcji nieprzyjemne uczucia są w sposób nieświadomy przypisywane innej osobie lub osobom. Np. zirytowana osoba przypuszcza, że inni złoszczą się na nią; osoba krytyczna wobec innych wierzy, że to oni są krytyczni wobec niej. Małe dzieci szczególnie często stosują projekcję, ponieważ nie ukształtowały jeszcze jasno psychologicznych granic między sobą i innymi.
Racjonalizowanie, to nic innego, jak wyjaśnianie niepożądanego zachowania lub przyjętej postawy w logiczny i składny sposób. Osoba taka nie zdradza prawdy na temat tego, co faktycznie pobudziło ją do działania, czy określonego zachowania. Osoby, które często korzystają z tego rodzaju mechanizmu obronnego, zawsze mają coś na swoje wytłumaczenie. Chodzi nie tylko o wytłumaczenie swojego zachowania w oczach innych, ale również w swoich. Przykładem może być nieudane ciasto lub obiad. Osoba racjonalizująca swoje zachowanie nie powie, że wypiek nie udał się ze względu na oczywistą pomyłkę, lub brak umiejętności. Możemy się raczej spodziewać wytłumaczenia typu – „dostałam zły przepis”, „mama nie nauczyła mnie piec ciast”, „ten piekarnik jest stary i wadliwy”. Jaki wpływ ma
racjonalizacja na człowieka, który ucieka się do jej stosowania? Można powiedzieć, że w pewien sposób dba on o to, by nic nie zagroziło jego poczuciu własnej wartości oraz samooceny. Zrzucając winę na innych, osoba taka wychodzi „cało” z kłopotliwej sytuacji.
Sublimacja polega na przekierowaniu swoich złych i negatywnych myśli na inny obiekt, lub dawanie upustu złym emocjom poprzez określone działanie. Dana osoba uwalnia się od negatywnych emocji takich, jak złość, niezadowolenie, czy frustracja podejmując się różnego rodzaju aktywności fizycznej. Sublimacja pozwala na pozbycie się złości w zdrowy dla organizmu sposób. Według Freuda Sublimacja jest mechanizmem obronnym, którego używają dojrzałe osoby.
Regresja i fiksacja są związane z trudnościami rozwojowymi dziecka. W przypadku regresji, dziecko stające wobec konfliktowej sytuacji może zachować się w sposób charakterystyczny dla wcześniejszej fazy rozwoju (np. ssanie kciuka, moczenie się), próbując w ten sposób odzyskać poczucie bezpieczeństwa, które towarzyszyło mu we wcześniejszym okresie. W przypadku fiksacji dziecko „odmawia” dalszych kroków rozwojowych, ponieważ w pewien sposób rozwój został skojarzony z lękiem.
Reakcja upozorowana jest zachowaniem przeciwnym do naszych wewnętrznych emocji. Podczas reakcji upozorowanej dana osoba wypiera odczucia, które faktycznie odczuwa. Prawdziwe uczucia ulegają zniekształceniu. Tego rodzaju mechanizm obronny występuje zazwyczaj podczas odczuwania frustracji, czy zazdrości. Reakcję upozorowaną dobrze oddaje nadmiernie przyjacielski stosunek do osoby, którą nie darzy się sympatią.
Identyfikacja jest podstawowym elementem rozwoju człowieka i ważną część procesu uczenia się, może także służyć jako psychologiczny mechanizm obronny. „Przybierając” cechy kogoś innego, osoba może ośmielić się na zachowanie, które postrzega jako jej niedozwolone, jednak akceptowalne dla osoby z którą się identyfikuje. W przypadku introjekcji (powiązanej z identyfikacją) jedynie wybrany aspekt osobowości innej osoby zostaje zinternalizowany (uwewnętrzniony).
Prokrastynacja to inaczej odwlekanie czynności, związanych z różnymi obszarami życia. Problem prokrastynacji polega na tym, że może mieć ona wiele przyczyn. Dlatego czasem może być mechanizmem obronnym, a czasem może wynikać na przykład z przepracowania i co za tym idzie – zwyczajnej potrzeby odpoczynku. Bardzo dobrym przykładem prokrastynacji jest uczenie się do egzaminu – z jednej strony wiemy, że egzamin będzie trudny i warto byłoby się uczyć regularnie, z drugiej, czujemy lęk na samą myśl o zaliczaniu. Wolimy więc zredukować napięcie natychmiast, poprzez zapewnienie sobie przyjemności, tłumacząc sobie, że „zaczniemy uczyć się jutro”. Po czym „jutro” nadchodzi i cykl prokrastynacji się powtarza.
Inny przykład przyczyny prokrastynacji to lęk przed porażką lub przed sukcesem. Lęk przed porażką brzmi logicznie – boimy się, że sobie nie poradzimy i wtedy ucierpi nasza samoocena. W każdym powyższym przykładzie przyczyną prokrastynacji jako mechanizmu obronnego jest nieuświadomiony lęk. Dlatego, choć główną funkcją stosowania mechanizmów obronnych jest radzenie sobie z napięciem, efektem ubocznym jest także samooszukiwanie. Zarówno dojrzałe, jak i niedojrzałe mechanizmy obronne mają sprawić, że myślimy, czujemy i działamy w określony sposób – i robią to, ale nie zawsze sposób, dzięki któremu bronią nas przed lękiem i napięciem, jest korzystny długoterminowo. Trzeba pamiętać, że mechanizmy obronne działają w nieświadomości i to właśnie dzięki temu, tak skutecznie mogą spełniać swoje zadanie. Dlatego, aby pogłębić własną samoświadomość, warto skorzystać na przykład z pomocy psychologa lub psychoterapeuty, którzy pomogą nam zidentyfikować, a następnie przepracować konkretne mechanizmy obronne, aby zaczęły w końcu spełniać zadanie, do którego zostały stworzone – chronić naszą psychikę przed nadmiernym napięciem psychicznym.
Bibliografia:
- Cramer P., The Development of Defense Mechanisms, Journal of Personality, 1987, 55(4), s. 597-614.
- Martin N. i in., Some defensive and cognitive aspects of phobias, Journal of Abnormal Psychology, 1979, 88(1), s. 42-51.
- Scheepers F. E. i in., Psychosis as an Evolutionary Adaptive Mechanism to Changing Environments, Frontiers in Psychiatry, 2018, 9(237).
- Freud S., Fetyszyzm, przeł. R. Reszke, w: tenże, Psychologia nieświadomości, wyd. KR, Warszawa 2009, s. 306.
- Freud S., Dowcip i jego stosunek do nieświadomości, przeł. R. Reszke, wyd. KR, Warszawa 1993, s. 128.
- Yurica C. L., DiTomasso R. A., Encyclopedia of Cognitive Behavior Therapy: Cognitive Distortions, Springer Science+Business Media, 2005, s. 117-122.
- Asgari S. i in., The relationship between test anxiety and academic procrastination
among the dental students, Journal of Education and Health Promotion, 2021, 10(1), s. 67. - Umiejętności radzenia sobie i obrona psychologiczna – Wprowadzenie. Coping skills and Psychological Defenses – An Introduction
- 10 Psychological Defense Mechanisms